ولایت به کسر واو، به معنای امارت و سرپرستی و به فتح واو، به معنای محبّت و نصرت است. ولایت عبارت است از قیام عبد به حق در مقام فنای از نفس خود و این مقام در پی تدبیر و سرپرستی حق نسبت به بنده حاصل می‌شود که تدبیر انسان را به نهایت مقام قرب الهی می‌رساند؛ از این رو «ولیّ» به کسی گفته می‌شود که خداوند به صورت خاصّ عهده‌دار امور او باشد و ولی را از گزند کارهای ناشایست حفظ کند تا از این رهگذر به مقام نهایی خویش نایل آید. عارفان، در باب ولایت معتقدند که ولایت، گرچه دارای مراتب و درجات می‌باشد، ولی در مجموع، مقامی والا است که تجلّیگاه اوصاف الهی است. آدمی با رسیدن به مقام ولایت، در صفات حق فانی می‌گردد و به بلندترین مقام انسانیت بار می‌یابد که از او به «انسان کامل» تعبیر می‌شود. ولایت، حقیقتی است که گاهی به صورت نبوت و رسالت ظهور می‌کند و گاهی در کسوت امامت؛ یعنی ولایت با لحن امامت است، همان‌طور که باطن نبوت است؛ زیرا انسان کامل (پیامبر و امام) به مقام ولایت بار نیابد (به مقام امامت و نبوت نمی‌رسد)، همانطور که با بعثت پیامبر (ص)، ولایت الهی تجلی می‌کند و انسان پاک و معصومی به نام پیامبر (ص) مأمور هدایت آدمیان می‌شود. پس از رحلت پیامبر (ص) نیز انسان معصومی به نام امام به عنوان خلیفه و وصی، محل تجلی ولایت الهی می‌شود و از سوی خدا و پیامبر مأمور هدایت مردم می‌گردد. ولایت، برتر از نبوت و امامت، و باطن و روح آن است به خصوص آن که «ولی» اسمی از اسم های خداست. از این رو ولایت، اولاً از آن خدا و سپس با اذن خدا از آن انسان کامل می‌شود.